Setna rocznica urodzin Tadeusza Różewicza
Tadeusz Różewicz był poetą, dramatopisarzem, scenarzystą filmowym, prozaikiem, satyrykiem, tłumaczem poezji węgierskiej; jednym z najwszechstronniejszych i najbardziej twórczych kontynuatorów literackiej awangardy w kraju i na świecie. Był wielokrotnie wymieniany jako kandydat do Nagrody Nobla.
Urodził się 9 października 1921 roku w Radomsku jako czwarty z piątki dzieci. Uczęszczał
do Gimnazjum im. Feliksa Fabianiego w Radomsku. Tam też uzyskał tak zwaną małą maturę. Dalszą edukację przerwał wybuch II wojny. W czasie wojny Różewicz pracował początkowo w rodzinnym Radomsku jako magazynier i goniec, później został uczniem stolarskim w jednej z miejscowych fabryk.
Na zainteresowanie Różewicza literaturą w dużej mierze wpłynął jego starszy brat Janusz. To właśnie on przedstawiał przyszłemu poecie książki, a także czasopisma, takie jak „Skamander” czy „Wiadomości Literackie”. Różewicz zaczął pisać pierwsze wiersze, gdy miał kilkanaście lat. W tym okresie pisał także dla czasopisma „Pod Znakiem Marii”.
Janusz Różewicz, pierwszy literacki mentor młodszego brata, wciągnął go do konspiracji.
Po półrocznym szkoleniu w tajnej szkole podchorążych, w 1942 roku Tadeusz został zaprzysiężony
w Armii Krajowej (pseudonim „Satyr”). Walczył z bronią w ręku od 26 czerwca 1943 do 3 listopada 1944 roku w oddziałach leśnych.
Jednocześnie pisał wiersze, redagował pismo „Czyn Zbrojny”. W 1944 roku wraz z bratem Januszem wydał tomik „Echa leśne”, zawierający wiersze, fraszki, humoreski, wywiady i utrzymaną w duchu patriotycznym prozę poetycką.W 1943 Janusz Różewicz pisał o „Echach leśnych” zapowiadając bratu: „ty będziesz lepiej pisał ode mnie, będziesz lepszym poetą…”. W czerwcu 1944 Janusz Różewicz został aresztowany przez Niemców, a po niedoszłej do skutku wymianie przez Anglików, rozstrzelany 7 listopada 1944.
W 1945 roku Tadeusz Różewicz ujawnił się w Komisji Likwidacyjnej. Trzy lata później został odznaczony Medalem Wojska Polskiego, a w 1974 londyńskim Krzyżem Armii Krajowej.
Po wojnie początkowo mieszkał w Częstochowie, gdzie dalej tworzył i udzielał się w miejscowym środowisku kulturalnym, między innymi pisząc dla czasopisma literackiego „Odrodzenie”. W redakcji tego pisma poznał Juliana Przybosia, który dostrzegł w Różewiczu wielki talent i namówił go, żeby przeniósł się do Krakowa. W Krakowie Różewicz zdał maturę, po czym rozpoczął studia z historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim (ostatecznie ich nie ukończył). Aktywnie udzielał się w życiu intelektualnym i literackim ówczesnego Krakowa.
Jego tomiki „Niepokój” (1947) i „Czerwona rękawiczka” (1948) uznano za rewolucyjne. Czesław Miłosz odpowiedział na nie w tomie „Ocalenie”. Różewicz nadawał nowy kształt poezji, odbudowującej sens po tragedii Auschwitz.
Różewicz przyjaźnił się z Tadeuszem Borowskim. Obaj sceptycznie nastawieni do władzy komunistycznej chcieli wyjechać z kraju. Borowski trafił do Berlina, Różewicz do Budapesztu. Tam
w 1950 roku wróciła doń fascynacja człowiekiem prostym, jakkolwiek nie socrealistycznym – szarość ludzkiej egzystencji wynikała tu z filozofii.
Po roku pobytu na Węgrzech Różewicz wrócił do kraju. Z żoną, Wiesławą, zamieszkał w Gliwicach, gdzie urodzili się ich synowie: Kamil (1950) i Jan (1953). Poeta żył w biedzie, z dala od literackiego zgiełku. W tomie „Czas, który idzie” ironizował na temat odgórnie narzuconego porządku: „komunizm ludzi podniesie/ obmyje z czasów pogardy”. Wkrótce poznał smak środowiskowej nagonki.
Odwilż po śmierci Stalina, wydarzenia 1956 roku, otworzyły Polskę na Zachód. Zafascynowany awangardą paryską napisał pierwszy dramat „Kartotekę”, swoje najbardziej rewolucyjne dzieło, reformujące światowe dokonania teatru absurdu.
W późniejszym okresie Różewicz często eksperymentował z formą, mieszając gatunki, łącząc poezję z dramatem i prozą. Nowatorskim wynalazkiem Różewicza było kartotekowe układanie i rozrzucanie tekstu. Jednym z najważniejszych przykładów tej strategii literackiej jest „ Przygotowanie do wieczoru autorskiego”.
W kolejnych latach Różewicz był celem ataków ze strony różnych literatów, między innymi Przybosia.
Od 1968 roku aż do śmierci poeta mieszkał we Wrocławiu.
W kolejnych latach tworzył zbiory poezji i dramaty. Do najbardziej znanych utworów dramatycznych Różewicza z lat późniejszych zaliczają się między innymi „Odejście głodomora” (1977) i „Do piachu”(1979). Na początku lat dziewięćdziesiątych Różewicz stworzył uwspółcześnioną wersję swojego najsłynniejszego dzieła dramatycznego – „Kartotekę rozrzuconą”, w której zawarł dodatkowe sceny odnoszące się do ówczesnej rzeczywistości.
Różewicz był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Był laureatem licznych nagród literackich, między innymi Nagrody Poetyckiej Silesius przyznawanej we Wrocławiu za dokonania w dziedzinie literatury środkowoeuropejskiej. W 2000 roku został laureatem Nagrody Literackiej Nike za tom poezji „Matka odchodzi”. Zawiera on intymne wyznania Tadeusza Różewicza – w wierszach, zapiskach z „Dziennika gliwickiego” oraz w wyimkach wspomnień matki autora Stefanii i brata poety Stanisława, uzupełnionych rodzinnymi zdjęciami. Są także fragmenty listu matki do Tadeusza sprzed Bożego Narodzenia 1943 roku, kiedy był w leśnym oddziale. Jest kartka z kalendarzyka poety na rok 1957 z notatką przy dacie 16 lipca: „Mama umarła o godz. 10.20 rano”.
Zmarł w kwietniu 2014 roku we Wrocławiu. Jego prochy złożono na cmentarzu przy kościele ewangelickim Naszego Zbawiciela w Karpaczu.
Warto przeczytać esej Małgorzaty Baranowskiej „Sztuka – nić w labiryncie” https://culture.pl/pl/artykul/sztuka-nic-w-labiryncie-poezja-tadeusza-rozewicza
Źródła:
https://instytutpolski.pl/minsk/pl/tadeusz-rozewicz-zyciorys/
artykuł Janusza R. Kowalczyka dostępny na https://culture.pl/pl/tworca/tadeusz-rozewicz
https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_Różewicz
Tekst oprac. A. Rawa-Sadowska.
Portret T. Różewicz J. B. Dorys (polona.pl), pozostałe zdjęcia M. Wesołkowska.
